Như một câu tục ngữ Trung Hoa cổ đã nói: “Vàng có giá trị, nhưng ngọc bích là vô giá.” Đây là lý do dẫn đến sức hấp dẫn của ngọc bích.
Từng được xem là món trang sức dành riêng cho người lớn tuổi Trung Quốc và các cửa hàng lưu niệm bán “kho báu” từ phương Đông, ngọc bích thường bị coi là lỗi thời và kém phần quyến rũ so với các loại đá quý lấp lánh khác. Tuy nhiên, như hầu hết mọi thứ trong thế giới xa xỉ, sự khan hiếm tạo nên sức hút, và nguồn cung ngày càng giảm từ Myanmar – nơi cung cấp hơn 70% ngọc bích chất lượng cao của thế giới – đã đẩy giá trị của nó lên cao.
Năm 2017, Christie’s đã bán một chuỗi vòng cổ gồm 29 hạt ngọc bích jadeite với khóa làm từ ruby và kim cương với giá 95,7 triệu đô la Hồng Kông (tương đương 16,6 triệu đô la Singapore). Ba năm trước đó, một chuỗi vòng cổ tương tự được Cartier chế tác và từng thuộc sở hữu của nữ thừa kế Woolworth, Barbara Hutton, đã được bán với giá 27,4 triệu đô la Mỹ (tương đương 37,1 triệu đô la Singapore) tại phiên đấu giá của Sotheby’s Hồng Kông, lập kỷ lục cho món trang sức ngọc bích jadeite đắt nhất từng được bán.
Những chuỗi vòng cổ này thường có thiết kế đơn giản vì bản thân đá đã sở hữu vẻ đẹp độc đáo. Cấu trúc tinh thể mịn màng của ngọc bích cho phép ánh sáng lướt qua, phản chiếu và khúc xạ, tạo ra độ trong suốt trông như nước bên trong đá. Do ngọc jadeite thường hình thành trong các mạch rất mỏng, việc cắt và mài để tạo ra một bộ hạt đồng nhất là vô cùng khó khăn. Tìm được đủ đá để làm thành một chuỗi hạt đồng đều, không tì vết, có màu xanh lục rực rỡ cũng hiếm như tìm được những viên ngọc trai tự nhiên cùng kích thước và màu sắc.
Một loại đá đầy quyến rũ
Ngay cả khi đứng một mình, ngọc bích vẫn là một loại đá hấp dẫn để các nhà thiết kế sáng tạo và chế tác. Sức hấp dẫn của ngọc bích phần lớn đến từ lý do này.
Ngọc bích cứng hơn cả ruby, kim cương và sapphire, nên không dễ vỡ khi chạm khắc. Điều này cho phép các thợ kim hoàn tạo ra những họa tiết và hoa văn tinh xảo. Khi kết hợp với thiết kế và phong cách hiện đại, ngọc bích trở thành một tác phẩm nghệ thuật có thể đeo được, ẩn chứa trong đó cả bề dày lịch sử.
Nguồn gốc cái tên
Năm 1863, nhà khoáng vật học người Pháp Alexis Damour đã phân loại ngọc bích thành hai loại chính: jadeite và nephrite. Dưới đây là cách phân biệt hai loại này.
Ngọc bích Jadeite
Jadeite là một loại silicate nhôm và natri từ nhóm pyroxene. Nhờ thành phần hóa học và cấu trúc tinh thể, jadeite có độ trong suốt và độ sáng cao hơn nephrite. Jadeite cũng cứng hơn, đạt mức 7 trên thang độ cứng Mohs.
Mặc dù thường được nhận diện qua màu xanh lục ngọc bích (gọi là "fei cui" - "phỉ thúy" trong tiếng Trung), ngọc bích jadeite thiên nhiên cũng xuất hiện với các màu khác như đen, trắng, đỏ, hồng, cam, tím và xanh dương, nhưng với số lượng hiếm hơn nhiều.
Jadeite được du nhập vào Trung Quốc từ Myanmar (khi đó là Miến Điện) vào năm 1784 và trở nên phổ biến trong triều đại nhà Thanh thế kỷ 19. Vào thời điểm đó, Từ Hi Thái Hậu đã bị mê hoặc bởi loại đá này, khiến các quan chức và giới thượng lưu đua nhau sở hữu nó. Jadeite hiện nay hiếm hơn và giá trị hơn nephrite.
Các mỏ jadeite chính vẫn nằm ở Myanmar, nhưng cũng có thể tìm thấy ở Nga, Canada và Nhật Bản và Guatemala.
Ngọc Nephrite
Nephrite là một loại silicate canxi và magiê thuộc nhóm amphibole. Với cấu trúc dày đặc, nephrite thực sự cứng hơn và ít dễ vỡ hơn so với jadeite, mặc dù độ cứng của nó thấp hơn một chút, đạt 6.5 trên thang Mohs.
Đây là loại đá quý của Trung Quốc cổ đại, nơi nephrite từ các mỏ ở khu vực Trung Á thuộc Trung Quốc (hiện nay là tỉnh Tân Cương) được mang về đất liền để chế tác từ ít nhất thiên niên kỷ thứ 7 trước Công nguyên. Nephrite có các sắc thái nhạt của xanh lục, vàng, xám và thậm chí là nâu nhạt, nhưng dạng trắng kem – được gọi là ngọc “mỡ cừu” (mutton fat jade) ở Trung Quốc – được giới quý tộc và học giả thời đó đặc biệt yêu thích.
Do nephrite có một dải màu sắc phong phú hơn, các tác phẩm từ Trung Quốc cổ đại thường có màu loang lổ, thay vì chỉ mang một màu đồng nhất. Để đạt được màu trắng như phấn hoặc giống ngà voi, nephrite cần được nung ở nhiệt độ cực cao khoảng 1.025 độ C, tạo ra loại ngọc gọi là “ngọc xương gà” (chicken bone jade). Ngược lại, khi jadeite bị nung nóng, nó trở nên bóng giống thủy tinh và có thể bị biến dạng.
Các mỏ nephrite có thể được tìm thấy ở Trung Quốc, Myanmar, New Zealand, Úc, Brazil, Canada, Zimbabwe, Nga và Mỹ.
Cách phân loại ngọc bích
Theo nhà kim hoàn Hong Kong Dickson Yewn, bạn có thể chọn ngọc bích dựa trên cảm xúc cá nhân hoặc chỉ số chất lượng-giá cả từ các nhà đấu giá lớn. “Đây là cách tốt nhất để tìm hiểu chất lượng của ngọc bích,” ông chia sẻ. Nếu bạn chọn cách tiếp cận thứ hai, dưới đây là hướng dẫn cơ bản:
1. Ngọc loại A
Ngọc không qua bất kỳ hình thức xử lý nhân tạo nào để tăng cường vẻ ngoài hoặc độ bền, ngoại trừ đánh bóng bề mặt. Ngọc jadeite loại A có màu xanh lục trong gần như phát sáng được gọi là “ngọc hoàng gia” (imperial jade) và có giá trị cao nhất.
2. Ngọc loại B
Ngọc hơi bị ố có thể được tẩy trắng hoặc xử lý axit để loại bỏ tạp chất, cải thiện màu sắc và độ trong suốt. Vì kết cấu của ngọc bị hư hại trong quá trình này, các khe hở được lấp đầy bằng nhựa polymer trong suốt. Quang phổ hồng ngoại có thể phát hiện sự hiện diện của polymer.
3. Ngọc loại C
Ngọc bị tẩy trắng hoặc nhuộm màu để cải thiện màu sắc xanh lục, tím, vàng hoặc đỏ. Nếu nhuộm không đúng cách, đá có thể chuyển sang màu nâu xỉn. Ngọc loại C cũng dễ phai màu theo thời gian nếu tiếp xúc với ánh sáng mạnh, nhiệt cơ thể hoặc chất tẩy rửa gia dụng.
4. Ngọc loại B+C
Kết hợp các quy trình của loại B và C, trong đó đá được ngâm tẩm nhựa và nhuộm màu nhân tạo.
5. Ngọc loại D
Loại thấp nhất, thường là mảnh ngọc mỏng như giấy, được phủ nhựa để tăng cường màu sắc và độ trong suốt. Nếu lượng ngọc sử dụng rất ít, nó sẽ được gắn trên một lớp nền bằng nhựa.
Theo Charmian Leong - The Peak