Ngọc bích Jadeite (hay còn gọi là “hisui” trong tiếng Nhật) là một loại đá tự nhiên có mặt tại Nhật Bản và từ lâu đã chiếm vị trí đặc biệt trong lòng người dân nước này. Vào tháng 9 năm 2016, ngọc Jadeite (và đá jadeitite) đã được Hiệp hội Khoa học Khoáng vật Nhật Bản (Japan Association of Mineralogical Sciences - JAMS) công nhận là quốc thạch của Nhật Bản. Hãy cùng tìm hiểu về Jadeite, mối liên hệ của nó với người Nhật từ thời cổ đại và sức hút lâu bền của loại đá này.
Nguồn gốc và đặc điểm của ngọc Jadeite Nhật Bản
Người ta cho rằng Jadeite và đá jadeitite chỉ hình thành tại các vùng hút chìm – nơi hai mảng kiến tạo trên bề mặt Trái Đất giao nhau. Ở Nhật Bản, loại ngọc Jadeite phổ biến nhất là màu xanh lục hơi trong suốt, vốn là một loại đá quý có giá trị cao. Ngoài ra, còn có các biến thể màu trắng, tím hoa cà (lavender) và xanh lam nhạt. Khu vực Itoigawa, tỉnh Niigata là nơi khai thác ngọc Jadeite chính ở Nhật Bản, nhưng khoáng vật này cũng được tìm thấy ở nhiều nơi khác trên khắp đất nước.
Lịch sử sử dụng Jadeite ở Nhật Bản
Lịch sử chế tác ngọc Jadeite tại Nhật Bản bắt nguồn từ thời cổ đại, khi các món trang sức làm từ loại đá này đã được tìm thấy trong di chỉ thời kỳ Jomon sớm, có niên đại khoảng 5.000 đến 6.000 năm trước.
Trong thời kỳ Jomon (10.000 TCN – đầu thời Yayoi), những chiếc Taishu, một dạng mặt dây chuyền cổ, được cho là những hiện vật ngọc Jadeite đầu tiên mà loài người từng chế tác. Ngoài ra, nhiều chuỗi vòng cổ từ hạt ngọc Jadeite dạng magatama (hình dấu phẩy) cũng đã được khai quật. Những món đồ này có niên đại từ thời Yayoi (thế kỷ 10 TCN – thế kỷ 3 CN) và thời Kofun (thế kỷ 3 – thế kỷ 6 CN), cho thấy vào cuối thời Yayoi, Jadeite đã được sử dụng rộng rãi trên khắp quần đảo Nhật Bản. Có thể nói, Jadeite chính là loại đá quý đầu tiên được người Nhật cổ coi trọng.
Tuy nhiên, từ thời Nara (710 – 794), ngọc Jadeite dần rơi vào quên lãng trong suốt 1.200 năm mà không rõ lý do. Phải đến năm 1938, khi một khối ngọc Jadeite thô được phát hiện tại sông Kotakigawa ở thành phố Itoigawa, tỉnh Niigata, loại đá này mới một lần nữa được chú ý.
Khu vực xung quanh sông Kotakigawa được xác định là mỏ ngọc lớn nhất Nhật Bản, với các tảng đá Jadeite khổng lồ nằm rải rác trên lòng sông Kotakigawa và Omigawa. Những khối đá này hiện nay được bảo vệ như Di tích Thiên nhiên Quốc gia Nhật Bản. Du khách có thể đến đây để quan sát Jadeite trong môi trường tự nhiên và chiêm ngưỡng khối ngọc Jadeite lớn nhất thế giới, nặng 102 tấn, được trưng bày tại Bảo tàng Ngọc Jade Furusato ở thành phố Itoigawa, bên bờ biển Nhật Bản.
Vào tháng 8 năm 2009, Công viên địa chất Itoigawa đã được UNESCO công nhận là Công viên địa chất toàn cầu, tôn vinh vai trò của khu vực này trong việc gìn giữ nền văn hóa ngọc Jadeite cổ nhất thế giới.
Jadeite – Quốc thạch của Nhật Bản
Vào tháng 9 năm 2016, Hiệp hội Khoa học Khoáng vật Nhật Bản (JAMS) đã chính thức chọn ngọc Jadeite (và đá jadeitite) là quốc thạch của Nhật Bản.
Miyawaki Ritsuro, nhà địa chất học và chủ tịch của JAMS, chia sẻ:
“Mục tiêu của chúng tôi khi chọn quốc thạch là để nhiều người hơn quan tâm đến khoáng vật và đá.”
Quá trình tuyển chọn bắt đầu bằng việc thành lập một nhóm làm việc, đặt ra 5 tiêu chí chính cho quốc thạch, cùng các yêu cầu như:
✔ Phải là loại đá tự nhiên có ở Nhật Bản
✔ Có ý nghĩa quan trọng trên toàn cầu
✔ Gắn bó mật thiết với đời sống người Nhật
Nhóm làm việc cùng công chúng đã đề cử 22 loại đá. Đến năm 2016, danh sách rút gọn xuống 5 ứng cử viên cuối cùng gồm: đá granit, quặng antimon (stibnite), vàng, thạch anh và ngọc Jadeite. Cuối cùng, Jadeite đã được chọn làm quốc thạch của Nhật Bản.
Miyawaki cho biết:
“Jadeite được cấu thành từ các nguyên tố hóa học như natri, nhôm và silic. Tuy nhiên, cơ chế hình thành của nó vẫn chưa được lý giải hoàn toàn. Chính bí ẩn này lại càng làm tăng thêm sức hấp dẫn của ngọc Jadeite.”
Giá trị trường tồn của Jadeite Nhật Bản
Ngọc Jadeite không chỉ là một viên đá quý đẹp tự nhiên mà còn là một phần không thể thiếu trong văn hóa Nhật Bản. Từ thời cổ đại đến nay, Jadeite luôn đóng vai trò quan trọng trong đời sống và tín ngưỡng của người Nhật. Với lịch sử lâu đời và vẻ đẹp huyền bí, Jadeite chắc chắn sẽ tiếp tục giữ vững vị trí là viên đá đại diện của Nhật Bản trong tương lai.
Ghi chú: Đá jadeitite là loại đá có thành phần chủ yếu là ngọc Jadeite.
Theo SASAKI TAKASHI
Hình ảnh: Hiệp hội Du lịch Thành phố Itoigawa, Bảo tàng Fossa Magna, Miyajima Hiroshi