Một mô hình thu nhỏ bằng ngọc phỉ thúy (ngọc bích jadeite) của núi Thái Sơn, vừa hùng vĩ vừa tinh xảo, đã tái hiện chân thực sự tráng lệ của địa danh từng làm say đắm các hoàng đế Trung Hoa cổ đại và giới văn nhân từ xưa đến nay. Ngọn núi tọa lạc tại tỉnh Sơn Đông, miền Đông Trung Quốc, không chỉ là biểu tượng của quyền lực phong kiến tối cao thời cổ đại, lòng quân tử, sự đức hạnh, mà còn là nguồn cảm hứng vô tận cho những người cầm bút. Nhà thơ Đỗ Phủ thời nhà Đường (618-907) từng viết:
“Kỳ quan thiên nhiên vang vọng tiếng thần linh.
Ngày đêm trôi qua như lưỡi dao cắt thời gian.”
Kiệt tác tự nhiên kỳ diệu đó đã được kế thừa trong tác phẩm bằng ngọc phỉ thúy khổng lồ do con người chế tác, hiện đang được trưng bày vĩnh viễn tại Bảo tàng Văn hóa Truyền thống Trung Hoa ở Bắc Kinh.
Bản chất của kết cấu ngọc phỉ thúy và kỹ thuật chạm khắc ngọc bích tinh xảo đã thể hiện song hành và sống động trong kiệt tác này.
Từ phía Đông, mặt trời mọc, chia dãy núi phủ mây thành hai phần: một bên sáng rực ánh nắng và một bên chìm trong bóng râm. Những khu rừng xanh tươi che chở cho dòng nước chảy, những cây cầu và con đường quanh co, nơi có 64 nhân vật, chín con hươu, chín con hạc và ba con dê đang vui đùa trong cảnh thanh bình.
Các danh thắng nổi bật của núi Thái Sơn được tái hiện sống động trong mô hình thu nhỏ này.
Các nghệ nhân chạm ngọc đã tận dụng tối đa hình dáng nguyên thủy, đường vân và màu sắc của khối ngọc thô.
Phần ngọc xanh nhạt được khắc thành phía sườn núi đón nắng, với những nét chạm khắc tinh tế mô phỏng vách đá dựng đứng, đồng thời giữ lại vẻ đẹp tự nhiên của ngọc phỉ thúy.
Ngược lại, mặt khuất bóng có màu xanh xám đậm hơn. Đây chính là nơi khắc bài thơ của Đỗ Phủ, phía trên có hai con hạc lướt bay dưới ánh mặt trời.
Cả mặt trời rực sáng lẫn những con hạc đều được chế tác khéo léo từ các tạp chất trong khối ngọc. Kỹ thuật qiaose có từ thời nhà Thương (khoảng thế kỷ 16-11 TCN) và là một trong những phương pháp phổ biến nhất trong chạm khắc ngọc, thể hiện sự tài tình của các nghệ nhân.
Mô hình thu nhỏ núi Thái Sơn này nằm trong số bốn bảo vật ngọc phỉ thúy được lưu giữ tại bảo tàng và được tôn vinh là “quốc bảo”. Theo hướng dẫn viên bảo tàng Dương Vũ Vĩ, tác phẩm này được chế tác trong thập niên 1980, với hơn 40 nghệ nhân ngọc tại Bắc Kinh làm việc suốt tám năm để hoàn thành.
Qua những kiệt tác này, sự tinh xảo, phức tạp và đa dạng của nghệ thuật điêu khắc ngọc — một nghề thủ công có lịch sử lâu đời — được thể hiện trọn vẹn.
Người Trung Hoa từ lâu đã có mối gắn bó bền chặt với ngọc, có lẽ chính điều đó đã thúc đẩy họ không ngừng nâng cao tay nghề chạm khắc ngọc.
Tại di chỉ Tiểu Nam Sơn, có niên đại khoảng 9.000 năm, thuộc tỉnh Hắc Long Giang, Đông Bắc Trung Quốc, các nhà khảo cổ đã khai quật được hơn 200 món đồ làm từ ngọc — những hiện vật ngọc cổ xưa nhất từng được biết đến tại Trung Quốc.
Những đồ trang sức và vật dụng bằng ngọc tinh xảo với nhiều kích thước, hình dáng và kết cấu khác nhau cũng đã được tìm thấy tại các di chỉ khảo cổ sau này trên khắp đất nước hoặc được truyền lại qua các thế hệ, thể hiện giá trị thẩm mỹ, ý nghĩa nghi lễ và biểu trưng cho sự giàu có cùng địa vị xã hội.
Trên tất cả, ngọc luôn gắn liền với đức hạnh của con người — sự ôn hòa, bao dung, chính trực, kiên cường và thuần khiết, chỉ kể một vài phẩm chất — và quá trình mài dũa để tôn lên vẻ đẹp của viên ngọc thường được ví như việc rèn giũa phẩm chất tốt đẹp của con người.
Có câu ca dao truyền miệng:
“Ngọc chẳng mài, chẳng thể thành đồ quý.
Người chẳng học, chẳng thể hiểu đạo lý cuộc đời.”
Các công đoạn chính trong chạm khắc ngọc, được lưu truyền hàng nghìn năm, bao gồm qie (cắt), cuo (mài), zhuo (chạm khắc) và mo (đánh bóng).
Bốn ký tự Trung Quốc này tạo thành một cụm từ phổ biến, mang ý nghĩa trao đổi tư duy khi cùng học hỏi, cũng như suy ngẫm về một vấn đề nhiều lần — một phép ẩn dụ hoàn hảo cho chặng đường dài trở thành bậc thầy trong nghệ thuật chạm khắc ngọc.
Theo đuổi sự hoàn hảo
Khi nhận được một khối ngọc thô, các nghệ nhân trước tiên sẽ kiểm tra và cắt bỏ những phần bị lỗi hoặc nứt trước khi thiết kế dựa trên hình dạng ban đầu của phần ngọc còn lại.
Đối với một nghệ nhân lành nghề và khắt khe, bước đầu tiên quan trọng này có thể tiêu tốn rất nhiều thời gian.
Dư Đình (Yu Ting), một nghệ nhân chạm ngọc 51 tuổi đến từ Tô Châu, tỉnh Giang Tô, miền Đông Trung Quốc, nổi tiếng với kỹ thuật chế tác các đồ dùng bằng ngọc mỏng như vỏ trứng. Ông kể lại rằng có lần mình mua một khối ngọc thô nặng 260 kg, nhưng chỉ có 49 kg là đạt chất lượng tinh khiết nhất. Từ phần ngọc này, ông đã chế tác một bộ đồ ăn 10 món chỉ nặng 368 gram, cùng với một cặp bát và một ấm trà khác.
Vì ngọc chất lượng cao cực kỳ hiếm, nên việc nâng cao tay nghề luôn đi liền với mục tiêu tận dụng tối đa tiềm năng của nguyên liệu, đồng thời khắc phục hoặc thậm chí tận dụng những khiếm khuyết tự nhiên của nó — qiaose chỉ là một trong những kỹ thuật như vậy.
Một trong những bảo vật quốc gia khác là một bình hương được trang trí công phu. Các nghệ nhân đã chế tác chiếc bình cao 71 cm này theo hình dáng một chiếc cốc hai quai khổng lồ từ một khối ngọc thô chỉ cao 65 cm, sử dụng kỹ thuật taoliao.
Để làm được điều này, họ đã khoét phần bên trong thân bình để tạo ra nắp. Sau đó, bên trong nắp, họ tiếp tục khoét để tạo ra phần đế. Những bộ phận độc lập này được liên kết với nhau bằng các đường xoắn ốc chạm khắc tỉ mỉ.
Trên thân bình là các hoa văn nổi khắc họa những linh thú may mắn trong thần thoại Trung Hoa, cùng với chín con rồng ba chiều bám chặt vào quai và nắp bình, trong khi mười vòng tròn nhỏ đung đưa từ các họa tiết chạm khắc.
Chạm khắc xích ngọc, một kỹ thuật có lịch sử hơn 3.000 năm, chắc chắn là điểm nhấn nổi bật của bảo vật thứ ba — một giỏ hoa bằng ngọc phỉ thúy. Quai vòng trên cùng và hai chuỗi xích có thể di chuyển, mỗi chuỗi gồm 32 mắt xích nối chặt với nhau, gần như gấp đôi chiều cao của viên ngọc ban đầu.
Theo hướng dẫn viên Dương Vũ Vĩ (Yang Yuwei), khối ngọc thô ban đầu có nhiều vết nứt và khuyết điểm. Khi chạm khắc chuỗi xích, các nghệ nhân đã tìm kiếm phần ngọc có chất lượng tốt nhất, sau đó xoay vặn nó nhiều lần để mở rộng hình dáng.
Bậc thầy chạm ngọc Đổng Văn Trung (Dong Wenzhong), người đóng vai trò quan trọng trong việc chế tác bốn bảo vật này, từng chia sẻ với China Daily ngay sau khi chúng được hoàn thành vào tháng 12 năm 1989 rằng chạm khắc xích là công đoạn khó khăn nhất của chiếc giỏ hoa này.
Họ phải hết sức cẩn thận để tránh những khuyết điểm trong ngọc phỉ thúy; và một khi chuỗi xích bị gãy, họ không thể nào sửa chữa được — vì việc dùng keo dán để sửa ngọc bị gãy bị coi là hành vi không trung thực trong nghề chạm khắc ngọc, ông nói.
Những mảnh ngọc dư sau khi khoét rỗng giỏ được tận dụng để chế tác thành hàng chục bông hoa — mẫu đơn, cúc, hoa hồng Trung Quốc, mai và mộc lan, v.v. — sau đó được đặt trở lại trong giỏ, đan xen với nhau một cách hài hòa và cân đối.
Chín con rồng xanh đậm uốn lượn giữa biển mây màu xanh táo và trắng ngọc, mạnh mẽ và phóng khoáng, được chạm nổi trên một tấm bình phong chỉ dày 1,8 cm. Những móng vuốt, sừng và râu của chúng được chạm khắc sống động đến từng chi tiết.
Tác phẩm thứ tư này được làm từ loại ngọc phỉ thúy có chất lượng tốt nhất trong số những “bảo vật quốc gia”, với nguyên liệu được lấy từ một khối ngọc duy nhất, theo lời của Dương Vũ Vĩ.
Trước khi chạm khắc, các nghệ nhân đã cắt khối ngọc sáng bóng này thành bốn tấm và ghép chúng lại để tạo ra một tấm bình phong ngọc phỉ thúy có kích thước chưa từng có, rộng 146 cm và cao 74 cm.
Những vệt tạp chất dài màu vàng nâu trong ngọc phỉ thúy đã được khéo léo giấu đi, hòa vào hình ảnh dòng nước mà một con rồng đang phun ra, cũng như tia sét phát ra từ móng vuốt của một con rồng khác đánh xuống đám mây.
Nghệ thuật của công việc thủ công
Trong quá khứ, chạm khắc ngọc là một công việc tiêu tốn rất nhiều sức lao động. Các nghệ nhân phải ngồi trong thời gian dài trước một chiếc máy quay bằng sắt có hình dáng giống như một chiếc bàn, với các thanh dao cắt.
Dù là mùa hè hay mùa đông, họ phải đạp chân liên tục để vận hành máy, đồng thời nhặt cát mài — thường được làm từ thạch anh hoặc garnet — từ một khay nước.
Chính nhờ vào loại máy này, họ đã cắt, chạm khắc, khoan và đánh bóng, tạo ra những kiệt tác trên loại khoáng vật cứng đã được người Trung Hoa trân quý từ lâu.
Từ những năm 1960, ngành chạm khắc ngọc đã được cải tiến với việc đưa vào sử dụng các máy quay chạy bằng động cơ, cùng với nhiều công cụ tiên tiến như các loại đầu mài, dao cắt, thiết bị khoan siêu âm, hạt mài cơ giới hóa và máy đánh bóng rung. Vương Minh Anh (Wang Mingying) và Thạch Quảng Hải (Shi Guanghai), hai nhà nghiên cứu từ Đại học Địa chất Trung Quốc ở Bắc Kinh, đã viết về sự phát triển của nghề chạm khắc ngọc Trung Hoa trong một bài báo năm 2020.
Theo họ, các thiết bị điều khiển số bằng máy tính (CNC) và công nghệ quét ba chiều ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong chế tác ngọc. Tuy nhiên, những công đoạn thủ công đòi hỏi sự tỉ mỉ, chẳng hạn như kỹ thuật làm đồ ngọc mỏng như vỏ trứng, cũng như hai kỹ thuật qiaose và chạm khắc xích đã đề cập trước đó, không thể được thực hiện bằng máy móc.
Dương Hy (Yang Xi), một nghệ nhân chạm ngọc cấp quốc gia tại Tô Châu, người kế thừa di sản văn hóa phi vật thể, đã quan sát thấy xu hướng này. Ông cho biết thế hệ trẻ ngày nay thường sử dụng máy tính để hoàn thành phần lớn công đoạn chế tác, sau đó tiếp tục chạm khắc và đánh bóng bằng tay.
Ông thừa nhận rằng đôi khi ngay cả những người trong ngành cũng khó phân biệt được một tác phẩm được làm thủ công hoàn toàn hay có sự hỗ trợ của máy móc.
Tuy nhiên, nghệ nhân 60 tuổi này vẫn trung thành với kỹ thuật thủ công truyền thống và đặc biệt nhấn mạnh tầm quan trọng cũng như thách thức của tính sáng tạo trong thiết kế.
Dương Hy nổi tiếng với loạt tác phẩm lấy cảm hứng từ quê hương của ông — một thị trấn sông nước mang đậm chất Giang Nam (khu vực phía nam hạ lưu sông Dương Tử).
Ông cũng đã tạo ra nhiều tác phẩm kết hợp những biểu đạt mới vào kỹ thuật chạm khắc cổ, chẳng hạn như đưa cấu trúc bên trong của một chiếc đồng hồ cơ vào một tác phẩm — một chủ đề hiếm gặp trong nghề chạm ngọc — và một phiên bản sáng tạo của tượng Quan Âm Thiên Thủ.
“Nghệ thuật luôn phải đi kịp với thời đại,” ông nói.
Tác giả: Thiên Ý - Chung Văn Hưng - people.cn - Bản dịch tiếng Việt: Lucky Qi team.